Opninga av landssvikarkivet har dei siste åra auka frekvensen av bøker som handlar om norske nazistar under krigen og ugjerningane deira.
Personleg høyrer eg ikkje til blant dei som hissar seg opp over at ein skriv bøker om gamle og gravlagde nazistar. Arkiva er stort sett opna no, og krev ikkje lengre særskild innsyn. Det er til no fyrst og fremst journalistar som har kasta seg over dei opne kjeldene og mjølkar dei for det dei er verdt.
Eit halvt auge på bestseljarlistene vil òg syne at det er marknad for slike bøker. Alle vil vita kva naboen til farfar eller systera til oldemor dreiv med under krigen.
Av natur er me nyfikne. Me blar i Se og Hør, jamvel om det er i dekke av tannlegekontoret, for å tilfredsstilla lysten me har om å vite noko om kjendisane sine liv. Me les lokalavisa for å vite kva naboen driv på med.
Psykologisk fungerer desse bøkene om norske nazistar litt på same måten – me får vita alt, men i røynda ingenting om kva våre nazistar dreiv på med dei fem åra dei hadde noko å sei i det norske samfunnet.
Lovande start
Ola Karlsen, til dagleg journalist i ABC-nyheter, er ein av desse som nyttar dei nyopna arkiva og skriv bøker om det han finn der.
For to år sidan kom han med Profitørene, ein bok om folk som tente pengar på okkupasjonen.
No er han ute med sjølvaste nazieliten. Inngangen verkar lovande. Frimurarlosjen vart teken over av nazistane. I juni 1944 stiftar ein del dominerande menn i den norske nazirørsla herreforeininga Normannaklubben.
Kjennarar av Den andre verdskrigen ser ironien. Dei allierte har sett seg fast i Normandie, Tysklands dagar er talte, og i Oslo går livet til nazistane vidare som om dei framleis var på den sigrande sida. I dei fyrste sidene tenker eg at me no får ei god soge om klubbens vekst og fall, inkludert undergangen på slutten. Men den gong ei.
I staden får me sogene til eit utval av klubben sine 211 medlemmar, stort sett bygde på det som står i papira frå landsvikoppgjeret. Nokre av desse sogene er djupt fascinerande og startar som gode servar, men forsvinn fort opp på tribunen når returen kjem.
Ørnulf Lundesgaard, som var leiar av Vidkun Quislings kanselli, er ei slik soge. Han braut trulovinga med dama si i 1937 etter å ha rådført seg med mannen frå Fyresdal, Quisling. Og han skildrar ein tur til heimtraktene til NS-leiaren slik:
«Jeg følte meg knyttet til ham for evig. Mens vi satt der oppe denne aften var det som jeg følte at jeg ble viet til Quisling. Dette fjell opphold var som en bryllupsreise og jeg kan ikke beskrive de følelser og stemninger, som tok tak i meg. Siden var jeg sammen med Quisling hver sommer i Fyresdal. Jo mere jeg var sammen med ham, jo mere ble jeg overbevist om at han var Norges og verdens redningsmann.»
Ved kjelda
Soga har sjølvsagt sterke homoerotiske overtonar, og Karlsen stiller i alle høve spørsmålet om det kunne vore noko meir mellom dei. Men til slutt avfeiar han det mynta på forklaringa til Lundesgaard under avhøyra etter krigen. Karlsen legg med andre ord saka steindaud i byrjinga.
Kan ein verkeleg stole på vitneforklaringa til Lundesgaard? Og kvifor braut han trulovinga si? Det er mange spørsmål som dukkar opp i kjølvatnet til denne soga, som burde vore utforska meir og breiare. Ikkje at det ville vore nokon sensasjon om det var homofile forhold innan for den nazistiske rørsla, men denne soga gjer ein inntrykk av at når domspapira stoggar, stoggar òg forfattaren.
Det er elles lite som vitnar om noko stort gangsyn blant dei nazistane som vert omtalte i boka. Dei drikk, driv underslag, er i krangel med kvarandre, eller som det nærast vert summert opp:
«Waaler trakk frem at både menige partimedlemmer og NS-topper under krigen var involvert i alt fra vold og drap, svindel og korrupsjon til pengeutpressing og sedelighetsforbrytelser. Det bør ikkje kome som nokon overrasking på nokre at nazistar var slik.»
Ekko av domspapir
Alle som har jobba med landsviksaker kjenner igjen mykje av prosaen som går att i boka. Det er oftast lange sitat frå domspapira, ofte med tillegg som vert fylde inn, men det er knapt nokon form for analyse i denne boka. Ein får servert side opp og ned med kven, kor og kortid, men dei viktige spørsmåla om kvifor og korleis er stort sett fråverande.
Karlsen freistar ikkje å forklarar korleis desse menneska hamna inn i uføret. Og kva som dreiv dei. Det einaste ein kan slå fast er at det var lite anger, og at nokre av dei, som Leiv Storhaug, pynta godt på livssoga si då han skreiv sine memoarar på tidleg 80-tal.
Den planlagde «grand finale» på Helgøya i Hedmark, kor dei norsk nazistane ville ha sitt siste slag vart ikkje noko av. At prestar og bispar som var internerte der skulle verte nytta som menneskelege skjold vart heldigvis berre ein vill tanke. Ein del av desse som Karlsen skildrar står fram som ganske patetiske og røyndomsfjerne menneske. Medan andre har eit snev av elite, som jo var meininga med Normannaklubben.
Men boka held seg innanfor domspapira, og går ikkje ein gong attom dei når det gjeld den mest kjende likvideringa i Noreg – sjefen for det norske statspolitiet Karl A. Marthinsen. Han hadde òg takka nei til å vere med i klubben.
Den utfyllande lista på slutten er eit slags kven er kven over norske nazistar. Å vere medlem av klubben var i seg sjølv ikkje straffbart. Det vart sett på som ein kakseklubb, og ingen vart dømde av di dei stod på medlemslista, men grunna andre brot dei gjorde gjennom krigen.
Som eg nemnde i byrjinga har eg få problem med at ein skriv bøker myta på opne kjelder. I og med at avisskanninga til Nasjonalbiblioteket stadig aukar i omfang er det fullt mogleg å finne mange av landssviksakane omtalt i pressa frå andre halvleik av 1940-talet.
Men det desse bøkene med lite analyse, kontekst, kjeldekritikk, men med høg sensasjonsverdi tyder på er to ting. Me treng etter kvart nokre skikkelg solide bøker om NS og det andre av norske nazistar. Ikkje minst noko som kan opplysa og tala til folk flest. Det andre er at det er fullt mogleg å skrive gode og spanande bøker om norske nazistar som får med alle lag. Det ariske idol til Terje Emberland og den avdøde Bernt Rougthvedt – er ei soge som har det meste, og som analyserer i tillegg.
Kiosklitteratur frå krigen
Til slutt er det eitt problem at forlaga pakkar inn soger om relativt kjende nazistar som «ukjende».
Me skal alle verta ukjende ein dag, men vil me til dømes få ei bok om Christian Michelsen Noregs ukjende statsminister, av di dei fleste har gløymt og færre har høyrt om han? Ignoranse er styrke, skreiv Georg Orwell i boka 1984. I Se og Hør-versjonen av krigen får me kome inn i verda til dei nyopna mappene frå landssvikoppgjeret, og berre det.
Denne sjangeren, som utvilsamt genererer mange pengar, er på mange måtar krigshistoria sine kioskromanar. Innanfor den sjangeren leverer Ola Karlsen like godt som dei andre. Til sjuande og sist er Karlsen ein god kapitalist, som Margit Sandemo var det i si tid.
Og i staden for å rasa inn i etiske debattar, som nokre, særleg etterkrigsgenerasjonen, har ein hang til, bør me heller ta desse bøkene for det dei er: Ein slags sosialporno frå krigens dagar, som tilfredstillar massane sitt behov for å kikka inn bak dei lukka gardina.
Karlsen er med andre ord ein av dei som har forstått kva folk flest vil ha. Det er ikkje stor litteratur, og det gjer få svar. Men på sin eigen måte syner det kor røyndomsfjern delar av norsk nazisme var. Men me treng snart nokre standardverk på feltet som kan lære oss noko meir.
